Οι άνθρωποι ασκούν την τέχνη από τις απαρχές της ανθρώπινης ιστορίας, συχνά με μικρή εκπαίδευση στα υλικά, τις τεχνικές ή τη θεωρία, όμως η έννοια του «αυτοδίδακτου καλλιτέχνη» είναι σχετικά ένα νέο φαινόμενο.
Για να δημιουργήσει κάποιος τέχνη έξω από τις καθιερωμένες ροές και τις υπάρχουσες τεχνικές, πρέπει πρώτα να δοκιμαστεί σε όσα έχουν ήδη ανακαλυφθεί, σε όσα διδάσκονται εν ολίγοις στα σχολεία και τις καλλιτεχνικές ακαδημίες, που κωδικοποιούν την τέχνη με βάση συγκεκριμένα πρότυπα και πρακτικές. Στη Δύση η ιστορία αυτή άρχισε να παίρνει μεγάλες διαστάσεις το 1635 με την Académie Française, που προσέδωσε επαγγελματικές προεκτάσεις στο καλλιτεχνικό πεδίο.
Τον αμέσως επόμενο αιώνα, ή τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που οι στοχαστές του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα ξεκίνησαν να μιλούν για τον ατομικισμό και τη λογική ως πρόκληση απέναντι στην παράδοση και την εξουσία, η Ακαδημία ήταν σε θέση να διατηρήσει τη δύναμή της και να αντιμετωπίσει ελάχιστα τον τρόπο της «εξέγερσης». Αλλά ήταν θέμα χρόνου, πριν οι καλλιτέχνες στη Δύση αμφισβητήσουν αυτά τα υψηλά ιδρύματα και τον 19ο αιώνα εμφανίστηκαν τα πρώτα εντυπωσιακά παραδείγματα αυτοδίδακτων καλλιτεχνών. Αυτή είναι η εποχή όπου αναδύθηκε ο Henri Rousseau, και λίγο αργότερα ο Vincent van Gogh. Ο τελευταίος έλαβε πολύ λίγη επίσημη εκπαίδευση, αν και μετρούσε αρκετά χρόνια στον κόσμο της τέχνης. Ο Rousseau, από την άλλη, ίσως δεν έλαβε καθόλου!
Αντίθετα από τον δυτικό κανόνα, η ιδέα της αυτοδιδασκαλίας μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό. Πράγματι, σε ορισμένες περιοχές του κόσμου οι καλλιτέχνες που λειτουργούν εκτός οποιουδήποτε προδιαγεγραμμένου συστήματος, θεωρούνται πιο προηγμένοι από τους επαγγελματίες καλλιτέχνες, καθώς οι κανόνες και οι διατυπώσεις συχνά καταπνίγουν τη δημιουργικότητα. Οι αυτοδίδακτοι καλλιτέχνες που ακολουθούν στη συνέχεια, όλοι τοποθετημένοι στα τελευταία 150 χρόνια της ιστορίας, κατάφεραν να γίνουν διάσημοι και να αφήσουν το δικό τους καλλιτεχνικό στίγμα και αποτύπωμα, έχοντας λάβει ελάχιστη ή μηδαμινή καθοδήγηση και εκπαίδευση.
Henri Rousseau
Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη που μεγάλωσε την εποχή των Γάλλων ιμπρεσιονιστών και παρόλα αυτά δεν έλαβε την επίσημη εκπαίδευση αυτών των καλλιτεχνών. Άρχισε να ζωγραφίζει συστηματικά το 1884, σε ηλικία 40 ετών. Το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής του εργάστηκε ως υπάλληλος, και έτσι απέκτησε από τους κριτικούς της τέχνης το ψευδώνυμο “Le Douanier” (ο τελωνειακός υπάλληλος), οι οποίοι προσπάθησαν να δυσφημήσουν τον “αφελή” αυτό αυτοδίδακτο ζωγράφο. Ωστόσο, λέγεται πως η φύση του πρώτου επαγγέλματος του Rousseau ήταν αυτή που του έδωσε τον χρόνο να ασχοληθεί με τη ζωγραφική και να πειραματιστεί με τα σχέδια. Συχνά πυκνά μάλιστα, μετά το τέλος της δουλειάς του, κατέφευγε στο Λούβρο, για να σχεδιάσει, εμπνεόμενος από τα εκθέματα.
Ο Rousseau ανέπτυξε έναν δικό του, ιδιαίτερο καλλιτεχνικό τρόπο, με την αμεσότητα του έργου του, σε συνδυασμό με την έλλειψη καθοδήγησης, να συμβάλλει στην ανατροπή των ισχυόντων ακαδημαϊκών προτύπων. Ο Γάλλος καλλιτέχνης έγινε γνωστός για τα ζωντανά και εξωτικά τοπία του, ενώ η δημιουργία ονειρικών σκηνικών με καθαρά νοήματα αγαπήθηκαν από τους Σουρεαλιστές. Ο Rousseau ενδιαφέρονταν για την τέχνη αυτή καθεαυτή, κι όχι για τις ψευδαισθήσεις που αυτή δημιουργεί.
Οι καλλιτέχνες και τα προοδευτικά μυαλά του 20ου αιώνα αναγνώρισαν την αξία του Rousseau. Μέχρι το τέλος της ζωής του εκθέτονταν δίπλα στον van Gogh και τον Paul Gauguin, ενώ μεγάλο μέρος από το έργο του συλλέχθηκε από τον Pablo Picasso, ο οποίος αργότερα κληροδότησε αρκετούς από τους πίνακες του Rousseau στο Λούβρο.
Vincent van Gogh
Ο Vincent van Gogh είναι αναμφίβολα ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της σύγχρονης εποχής και το εντυπωσιακό στην περίπτωσή του είναι πως ήταν σχεδόν ολοκληρωτικά αυτοδίδακτος! Ο περίπλοκος και σιωπηλός χαρακτήρας του Vincent δεν μπορούσε να χωρέσει σε καλούπια και περιορισμούς. Διδάχθηκε σε νεαρή ηλικία από τη μητέρα του και την οικοδιδάσκαλο που είχαν στο σπίτι, έπειτα από αρκετές ατυχείς προσπάθειες να εκπαιδευτεί σε κάποιο σχολικό ίδρυμα. Σε ηλικία 16 ετών άρχισε να εργάζεται ως βοηθός ενός εμπόρου τέχνης.
Μετά από αυτήν την εμπειρία, ο Vincent προσπάθησε να εισέλθει σε ένα σεμινάριο για να γίνει πάστορας, όμως απέτυχε στις εισαγωγικές του εξετάσεις. Στη συνέχεια παρακολούθησε, αν και ανεπιτυχώς, ένα εξάμηνο σε μια ιεραποστολική σχολή, και συνέχισε να εργάζεται ως ιεραπόστολος μέχρι το 1879. Όταν ο αδελφός του, ο Theo, κοίταξε μερικά από τα σκίτσα του από τη φτωχή αγροτική εκκλησία, ζήτησε από τον Vincent να ασχοληθεί με τη ζωγραφική και την τέχνη, με αποτέλεσμα μια εξαιρετικά σύντομη απόπειρα στο Académie Royale des Beaux-Arts των Βρυξελλών το 1880.
Για το υπόλοιπο της τραγικής και ιδιαίτερα σύντομης ζωής του ο van Gogh επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη ζωγραφική, αναζητώντας, μεταξύ άλλων επιρροών, παραδείγματα ιαπωνικής χαρακτικής και των επίσημων καινοτομιών των συναδέλφων του. Αλλά τελικά ανέπτυξε ένα δικό του ξεχωριστό στιλ, που τροφοδότησε μία μεγάλη σειρά από έργα. Το ιδιοσυγκρασιακό του στιλ, οι στροβιλισμένες πινελιές, και οι εκφραστικές του λεπτομέρειες είναι μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του αυτοδίδακτου αυτού καλλιτέχνη.
Frida Kahlo
Ο πατέρας της Frida Kahlo, Γερμανός φωτογράφος, αναγνώρισε την καλλιτεχνική φύση της κόρης του ήδη από τη νεαρή ηλικία, και της δίδαξε την τέχνη της φωτογραφία και των γραφιστικών τεχνών. Όταν εκείνη όμως ξεπέρασε τις προσδοκίες των τοπικών καλλιτεχνών, ο πατέρας της την πήγε μαθητευόμενη σε μία ιατρική σχολή. Ωστόσο, αυτό το όνειρο έληξε σύντομα, μετά το παρολίγον θανατηφόρο αυτοκινητιστικό δυστύχημα που βίωσε σε ηλικία 18 ετών.
Καθώς ο χρόνος περνούσε και η Frida δεν μπορούσε να ασχοληθεί με πολλά, στράφηκε στη ζωγραφική, την οποία και προσάρμοσε στις δυνατότητές της. Και κάπως παράδοξα άρχισε να δημιουργεί τις πρώτες αυτοπροσωπογραφίες της, βλέποντας τον εαυτό της σε έναν καθρέφτη που ήταν τοποθετημένος στο ταβάνι και με μία παλέτα χρωμάτων βαλμένη πολύ κοντά στο κρεβάτι της. Το διάστημα που ακολούθησε εξέλιξε περαιτέρω το στιλ της, και βρήκε διάφορες μεθόδους απεικόνισης της ζωής γύρω της. Άρχισε λοιπόν να αναμειγνύει σύγχρονες κατασκευές με παραδοσιακά μεξικάνικα στοιχεία και άφησε το πνεύμα της να εκφραστεί ελεύθερα, χωρίς να πατάει πάνω σε κάποια σχολή, ή συγκεκριμένη τεχνοτροπία.
Τα πορτραίτα του εαυτού της παρουσίαζαν σημαντικά γεγονότα που στιγμάτισαν τη ζωή της κι εκείνη δεν δίσταζε να τσαλακωθεί και να αποτυπώσει ωμά την αλήθεια. Στις μέρες μας τα έργα της ταξιδεύουν ακόμη στις μεγαλύτερες εκθέσεις του κόσμου, και αποσπούν διθυραμβικά σχόλια για την αντισυμβατικότητα της αυτοδίδακτης τεχνοτροπίας της, καθώς και για τα ηχηρά μηνύματα που περνούσε μέσα από τα έργα της.
Grandma Moses
Η Anna Mary Robertson “Grandma” Moses ανακαλύφθηκε σε ηλικία 78 ετών, οπότε και αναγνωρίστηκε το ταλέντο της, παρά το γεγονός ότι έκανε τέχνη καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής της, χωρίς να λάβει κάποια μορφή εκπαίδευσης. Ήταν στην ουσία μία νοικοκυρά, που έκρυβε όμως μέσα της μία καλλιτεχνική φλέβα. Σε νεαρή ηλικία άρχισε να ζωγραφίζει οικείες εικόνες του περίγυρού της, χρησιμοποιώντας τον χυμό από τα σταφύλια και τα λεμόνια, για να δώσει χρώμα στις ιδέες της. Στο πέρα των χρόνων, και καθώς έφτιαξε τη δική της οικογένεια, η τέχνη της έγινε περισσότερο διακοσμητική: έφτιαχνε οικογενειακά πορτραίτα για να στολίσει τους τοίχους του σπιτιού, κεντητά και κούκλες για τις εγγονές της.
Στην πραγματικότητα, εάν η Grandma Moses δεν έπασχε από αρθρίτιδα στα χρόνια που ακολούθησαν, ενδεχομένως να είχε επηρεάσει σημαντικά την επόμενη γενιά καλλιτεχνών. Παρά το μεγάλο της ηλικίας της και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε, ήταν εξαιρετικά παραγωγική, ειδικά αν αναλογιστούμε πως δημιούργησε περισσότερα από 1.500 έργα, που απεικόνιζαν την απλότητα της παλιάς ζωής, με φωτεινές και ρεαλιστικές εικόνες. Η δημοφιλία της ξεκίνησε, όταν ένας συλλέκτης τέχνης είδε τυχαία μερικά έργα της σε ένα παράθυρο φαρμακείου.
Τον επόμενο χρόνο, εν έτη 1939, τρεις από αυτές τις ζωγραφιές συμπεριλήφθηκαν στην έκθεση “Contemporary Unknown American Painters” του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και μόλις ένα χρόνο μετά, η Grandma Moses είχε τη δική της επιτυχημένη σόλο έκθεση. Μέχρι το θάνατό της, το 1961, είχε γίνει η αυτοδίδακτη γιαγιά της αμερικανικής λαϊκής τέχνης και της απονεμήθηκαν δύο επίτιμα διδακτορικά διπλώματα, μεταξύ των οποίων και ένα από κολέγιο τέχνης και σχεδίου.
Yoko Ono
Όντας μουσικός, ο πατέρας της Yoko Ono φρόντισε η κόρη του να λάβει την καθιερωμένη κλασική εκπαίδευση στο πιάνο, όμως δεν έλαβε καμιά εκπαίδευση στις εικαστικές τέχνες, όπου και διακρίθηκε μελλοντικά. Μετά την αποφοίτησή της από το γυμνάσιο, η Ono ζήτησε να σπουδάσει φιλοσοφία στο Gakushuin, ένα αναγνωρισμένο ιδιωτικό πανεπιστήμιο στο Τόκιο. Μετά από δύο χρόνια, εγκατέλειψε το σχολείο για να ακολουθήσει την οικογένειά της στη Νέα Υόρκη. Εκεί γράφτηκε στο κολέγιο Sarah Lawrence, τη δεκαετία του 1950, για να ασχοληθεί με το ταλέντο της στη μουσική σύνθεση, γεγονός που την έφερε κοντά με σπουδαίους καλλιτέχνες, και της έδωσε την ευκαιρία να συμμετάσχει σε σπουδαία project.
Συμμετέχοντας σε μία πειραματική σειρά μαθημάτων του John Cage στη Νέα Σχολή Κοινωνικών Ερευνών, η Ono ανακάλυψε ότι το μουσικό της υπόβαθρο ήταν περισσότερο από αρκετό για να την συστήσει στην εκεί avant-garde κοινότητα, στην οποία περιλαμβανόταν μεγάλα ονόματα, όπως ο συνθέτης και ποιητής La Monte Young, ο conceptual artist George Brecht, και ο performance artist Allan Kaprow.
Ήταν ένα περιβάλλον στο οποίο η Ono ευημερούσε. Λόγω βέβαια της έλλειψης της επίσημης καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, η καλλιτεχνική δουλειά της Ono συνθέτει ένα ευρύ φάσμα από οπτικά συστατικά και θεωρητικές ιδέες, κυρίως στις παραστάσεις της. Και παρά το γεγονός ότι η καριέρα της στην τέχνη και τη μουσική πήρε αναμφίβολα μία σημαντική ώθηση, λόγω του γάμου της με έναν από τους πιο διάσημους μουσικούς του κόσμου το 1969, η Ono δεν ζήτησε ποτέ τη βοήθεια του Λένον σε κάτι, παρά μόνο την είσοδό της σε μία ακαδημία τέχνης, για να γίνει μία παγκοσμίου φήμης, πρωτοπόρος και αυτοδίδακτη καλλιτέχνιδα.
Από τον Νικόλαο Μπάρδη