Ο Μενέλαος ζει στην Κυψέλη και ανακαλύπτει τον κόσμο γύρω του και γύρω μας. Είτε μέσα από ταινίες μυθοπλασίας είτε μέσα από ντοκυμαντέρ μας διηγείται τις ιστορίες των άλλων, αυτών που φοβόμαστε να κοιτάξουμε στα μάτια. Θέλει τόλμη να σκηνοθετείς τους επινοημένους ήρωες της φαντασίας σου και ειδικά του σούπερ-ήρωες, όπως τους αποκαλεί ο ίδιος, της σημερινής παρηκμασμένης πραγματικότητας. Θέλει και ευαισθησία.
Με αφορμή την προβολή στην ΕΡΤ του τελευταίου μέρους, για αυτή τη σεζόν, της σειράς «Συναντήσεις με Αξιοσημείωτους Ανθρώπους», συναντήσαμε τον δημιουργό-εμπνευστή-σκηνοθέτη-σύγχρονο παραμυθά Μενέλαο Καραμαγγιώλη και προσπαθήσαμε να μάθουμε περισσότερα για όλες αυτές τις ιστορίες που ενώ μοιάζουν με σενάρια κοινωνικού παραλογισμού αποτελούν διαμάντια της σύγχρονης πραγματικότητας.
Είσαι ευρύτερα γνωστός ως κινηματογραφιστής, άνθρωπος του σινεμά. Ως δημιουργός αντιμετωπίζεις την τηλεόραση όπως και τον κινηματογράφο;
Ξεκίνησα να κάνω σινεμά μέσω τηλεόρασης (γιατί μόνο έτσι ήταν εφικτό τότε) και αυτό ήταν το «ελάττωμα» όλων των πρώτων ταινιών μου ντοκιμαντέρ: γίνονταν με κινηματογραφικό τρόπο, γυρίζονταν και μοντάρονταν σε φιλμ και «αλλοιθώριζαν» προς τις ταινίες μυθοπλασίας. Αυτό επέτρεψε στις πρώτες μου ταινίες ενώ ήταν ντοκιμαντέρ για την τηλεόραση να παιχτούν σε κινηματογραφικές αίθουσες και να έχουν κινηματογραφική καριέρα. Φέτος το ROM ανακηρύχθηκε από την Cinémathèque française μια από τις κινηματογραφικές ανακαλύψεις της χρονιάς και ένα από τα 10 καλύτερα ντοκιμαντερ που έχουν γίνει. Αν αυτό μπορούσε να μοιάζει «ελάττωμα» τότε για ένα τηλεοπτικό προϊόν, σήμερα μοιάζει προτέρημα καθώς η τηλεόραση αντεπιτίθεται πλέον παγκοσμίως με κινηματογραφικά γυρισμένες σειρές. Έτσι κι αλλιώς πάντα η τηλεόραση δανειζόταν κι «έκλεβε» από τον κινηματογράφο. Πάντα πίστευα πως μια ταινία ακόμα κι αν φτιάχνεται για την τηλεόραση πρέπει να μπορεί να προβληθεί σε μια σκοτεινή αίθουσα και να εξασφαλίζει την ενεργητική συμμετοχή και προσήλωση του θεατή· θα πρέπει να τον καθηλώνει ώστε να κάτσει να τη δει. Η δυνατότητα του ζάπινγκ κάνει ακόμα μεγαλύτερη πρόκληση το να μπορεί μια ταινία να κρατήσει τους θεατές της.
Οι ήρωες σου στις «Συναντήσεις με αξιοσημείωτους ανθρώπους» δεν είναι προϊόντα μυθοπλασίας αλλά κοινωνικών συνθηκών. Πόσο διαφέρουν από τους πρωταγωνιστές στις ταινίες σου;
Οι ήρωες των ταινιών μυθοπλασίας που έκανα ήταν πάντα ήρωες αληθινοί· τις ιστορίες τους θα μπορούσε να βρει κανείς στα ψιλά των ειδήσεων. Οι σούπερ ήρωες -που διασκεδάζω πολύ να βλέπω- μού φαίνονται να μοιάζουν με παραπλανητικά παραμύθια που κανείς δεν τα πιστεύει πια· ούτε τα παιδιά. Με ενδιαφέρουν πιο πολύ οι “σούπερ” ικανότητες που αναπτύσουμε όλοι όταν βρεθούμε σε μια δύσκολη κατάσταση. Αυτές τις υπερφυσικές ικανότητες που αναγκάζονται να αναπτύξουν οι ήρωες που κινούνται ανάμεσά μας καθημερινά, όταν δυσκολεύονται, όταν κινδυνεύουν, όταν χρειάζεται να ψάξουν και στα σκουπίδια για να βρουν φαγητό ή εμπορεύσιμα υλικά. Η επινοητικότητα του ανθρώπου μπροστά στις δυσκολίες είναι αυτό που με ενδιαφέρει πολύ. Και ως παραμυθά και ως θεατή. Ο τρόπος που διαχειρίζεται κανείς δημιουργικά και επινοητικά τις ανάγκες του, τα εμπόδια και όσα τον δυσκολεύουν είναι κάτι που παρακολουθώ εντατικά τα τελευταία χρόνια: σαν ένα μοντέλο δράσης ή σαν ιδιότυπες “σταρτ-απ” εταιρείες που μηχανεύονται την αυτοδιαχείριση των αδιεοξόδων. Για αυτό προτιμώ αυτές οι ταινίες ντοκιμαντέρ να βασίζονται στο λόγο των ηρώων τους κι όχι σε επινοημένες αφηγήσεις.
Ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία διαλέγεις τους ανθρώπους και τις κοινωνικές ομάδες αυτές; Ποιο στοιχείο τους τούς κατατάσει στους αξιοσημείωτους;
Όποιος δεν παραιτείται αλλά κάνει τις δυσκολίες και τις ήττες «όπλο» για να συνεχίσει και να επιμείνει να βρει λύσεις είναι αυτόματα αξιοσημείωτος. Ενας λόγος παραπάνω, όταν βρίσκεται αποκλεισμένος σε φυλακές ή ζει εγκλωβισμένος σε παράνομους ή ανώνυμους καταυλισμούς ή κυκλοφορεί αόρατος ανάμεσά μας όπως οι άστεγοι που έχουν πλημμυρίσει την Αθήνα τελευταία. Όλοι οι ήρωες αυτών των ταινιών μοιάζουν καταδικασμένες περιπτώσεις ανθρώπων· όταν αρχίζει η ταινία ο θεατής είναι σίγουρος πως δεν υπάρχει καμμία περίπτωση να λυθεί το πρόβλημα και να αποφύγουν το αδιέξοδο. Ειδικά στην εποχή της κρίσης. Χωρίς την επινοητικότητα ενός αμερικανού σεναριογράφου στο τέλος των ταινιών βρίσκονται να έχουν καταφέρει ένα είδος happy end κι αυτό συμβαίνει στην Ελλάδα της κρίσης την ώρα που οι περισσότεροι νιώθουν απογοητευμένοι και απελπισμένοι.
Τι έχεις να πεις για την ΕΡΤ σήμερα; Αν δεν κάνω λάθος, η παραγωγή των Συναντήσεων ξεκίνησε πρίν το κλείσιμο της ΕΡΤ, συνεχίστηκε με το κανάλι κλειστό και τώρα παίζονται επεισόδια που είχαν γυριστεί το 2013.
Η ΕΡΤ σήμερα δυστυχώς δεν είναι αυτή που έκλεισε απροειδοποίητα το 2013, ούτε η εκείνη που όλοι θα θέλαμε να ξανανοίξει. Δυσκολεύεται να ορθοποδήσει πνιγμένη από οικονομικά και πρακτικά προβλήματα και ακόμα δεν έχει βρει τον τρόπο μιας ουσιαστικής επανεκκίνησης. Έτσι δεν μπόρεσε να προχωρήσει στην παραγωγή των νέων ντοκιμαντέρ για αξιοσημείωτους παρότι έχει εγκρίνει τη σχετική πρόταση. Οι αξιοσημείωτοι του 2013 όμως δείχνουν ότι ακόμα τώρα τέτοιου είδους ταινίες έχουν λόγο ύπαρξης, ειδικά σε ένα τηλεοπτικό κανάλι που θέλει και μπορεί να αρθρώνει διαφορετικό και ουσιαστικό λόγο στα δημόσια πράγματα απαλλαγμένο από την πίεση των ιδιωτικών καναλιών, της διαφήμισης και των ποσοστών ακροαματικότητας.
Το Σάββατο θα δούμε το success story του ανήλικου φυλακισμένου Ρόκας, προχθές είδαμε την Εθνική Ομάδα Αστέγων και λίγο πριν παρακολουθήσαμε τις άστεγες οικογένειες μεταναστών να βρίσκουν προσωρινή στέγη σε μια ΜΚΟ. Σε ενοχλεί που σύμφωνα με τα μηχανάκια της ΑGB το μεγαλύτερο μέρος του τηλεοπτικού κοινού προτιμά το άλλο “Survivor” από τους “survivors” που προβάλεις στις Συναντήσεις;
Η αλήθεια είναι πως δε γνώρισα ποτέ κάποιον που να έχει μηχανακι της ΑGB ώστε να ξέρω πως λειτουργεί αυτό το σύστημα· ούτε εγώ, ούτε κανείς από όσους γνωρίζω. Με χαροποιεί πολύ που βλέπω στο facebook εκατοντάδες χιλιάδες να βλέπουν τα τρέηλερ αυτών των ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ ΜΕ ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ με χιλιάδες likes και κοινοποιήσεις. Και έρχονται συνέχεια εγκωμιαστικά μηνύματα από τηλεθεατές που βλέπουν τις ταινίες. Στις κινηματογραφικές προβολές αυτών των ταινιών οι θεατές επιμένουν να γίνει κουβέντα στο τέλος όπου νιώθει κανείς πως διαλύονται στερεότυπα και πως αυτές οι ταινίες έχουν μια δύναμη που επιδρά στο κοινό. Μου αρέσει που οι ”survivors” των ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ αυτή τη στιγμή τηλεοπτικά αποτελούν έναν αντίλογο στο “Survivor” που αντικατοπτρίζει ακριβώς αυτή την πλάνη που οδήγησε την Ελλάδα σε χρεωκοπία.
Ποιο είναι το αγαπημένο σου επεισόδιο, από αυτά που έχουμε δει έως σήμερα και γιατί; Το πιο δύσκολο;
Αγαπώ πολύ το “GREEK ANIMAL RESCUE”, τα αδέσποτα σκυλιά που βρίσκονται παρατημένα σε μια εφιαλτική βιομηχανική περιοχή στον Ασπρόπυργο γιατί ταυτίζομαι μαζί τους όπως και όλοι όσοι ζούμε αυτό το αδιέξοδο παιχνίδι που διαδραματίζεται τα τελευταία χρόνια στον τόπο μας. Μας καταδιώκουν κάθε μέρα με απειλές που έχουν μπροστά το gr (παλιά έμπαινε μόνο στα αυτοκίνητα) όπως grexit και αυτά τα αδέσποτα ζώα, που κρίθηκαν άχρηστα και καταδικάστηκαν από κάποια ανόητα αφεντικά, επιμένουν και ψάχνουν να βρούν νεά οικογένεια, νέα πατρίδα και νέα ζωή. Αυτά τα ζώα, παρόλο που είναι τυφλά, έχουν τρία πόδια, είναι τραυματισμένα στο πρόσωπα και βασανίζονται από δύσκολες ασθένειες, και όμως είναι ιδιαίτερα δημοφιλή για υιοθεσίες στο εξωτερικό όπου τα αποκαλούν “greekies”. Οι αναπηρίες και οι δυσκολίες τα κάνουν, λέει, πιο έξυπνα, πιο κοινωνικά, πιο πιστά και ιδιαίτερα ευέλικτα. Η πιο δύσκολη ταινία των ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΩΝ είναι το «ΜΙΛΑΝΤ- Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΜΟΥ» όπου έπρεπε να παρακολουθούμε για τρία χρόνια έναν Αφγανό πατέρα να διώχνει -ένα ένα- τα δύο του από τα έξι παιδιά του, ασυνόδευτα, να πάνε πεζοπορώντας στη Γερμανία, εκτεθειμένα σε κάθε κίνδυνο για να καταφέρει να σώσει τα υπόλοιπα παιδιά του που κινδύνευαν να πεθάνουν από την πείνα και το κρύο.
Γιατί δεν κάνεις μια ταινία μυθοπλασίας τώρα; Αντιμετωπίζεις την ενασχόλησή σου με την παραγωγή των Συναντήσεων ως ένα “δημιουργικό διάλλειμα” μεταξύ των κινηματογραφικών ταινιών σου;
Γιατί ακόμα ξεχρεώνω τα δάνεια της προηγούμενης ταινίας μυθοπλασίας, του J.a.c.e. (JUST ANOTHER CONFUSED ELEPHANT) και γιατί νιώθω ότι οι ταινίες ντοκιμαντέρ αυτή τη στιγμή είναι το πιο αποτελεσματικό “όπλο” για όσους νιώθουμε άοπλοι και φιμωμένοι. Είναι ένας ουσιαστικός τρόπος να δούμε καθαρά τι συμβαίνει γύρω μας, να κατανοήσουμε το μέγεθος των ιστοριών που μας περιβάλουν και κυρίως να δώσουμε φωνή σε όσους κυκλοφορούν ανάμεσά μας βουβοί κι εμείς, συχνά όταν τους συναντάμε, αποστρέφουμε το βλέμμα. Εξαιτίας της κρισιμότητας της κατάστασης και του επείγοντος των ιστοριών που μας περιβάλουν κάνω συνέχεια ταινίες low budget τα τελευταία χρόνια. Ταινίες που αποτυπώνουν όσα συναντάω κάθε μέρα στις εξερευνήσεις μου στο αμείλικτο τοπίο της κρίσης. Κι όταν δεν μπορώ να κάνω ούτε αυτό, κάνω ακόμα και με το κινητό μου ταινίες. Και παίρνω μεγάλη δύναμη από τον τρόπο που οι ήρωες αυτοί (που θεωρούνται αντιήρωες) χαμογελούν και επιμένουν με χιούμορ να εκτίθενται και στη ζωή και στο φακό.
Στα ιστορίες του Instagram προφίλ σου σε βλέπουμε να τεκμηριώνεις αποσπάσματα από τη ζωή τσιγγάνων. Τι σκαρώνεις;
Παρακολουθώ από καιρό έναν ήρωα που πιστεύω πως η ζωή του και οι αντιδράσεις του και τα κολλήματά του συμπυκνώνουν όλα τα διλήμματα και τα αδιέξοδα που ζούμε κάθε μέρα όλοι σε αυτό τον τόπο. Ζει αυτός η γυναίκα του και τα 7 παιδιά του στο πάνω μέρος μιας καρότσας ενός αγροτικού και παλεύει να βρει σπίτι, διεύθυνση για να μπορέσει να δηλώσει τα παιδιά του σε ένα σχολείο κι όλα όσα απαιτεί η καθημερινή επιβίωση. Επιμένει να παλεύει καθημερινά με κάθε τρόπο, συχνά κυλώντας στην παρανομία, και δεν παραιτείται επιστρατεύοντας ένα απρόβλεπτα αποστομωτικό χιούμορ. Η απόσταση που δίνει ο φακός με βοηθάει να κατανοώ και να διαχειρίζομαι καλύτερα και τα δικά μου λάθη την ώρα που τον κινηματογραφώ και παλεύω να τον βοηθήσω να βρει λύσεις. Μαζί του ψάχνω κι εγώ λύσεις σε μια πιο ουσιαστική σχέση με την τέχνη μου. Με καίει πια να βρω πώς μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τον κινηματογράφο αποτελεσματικά και δημιουργικά. Πώς οι ταινίες δε θα είναι ένα μέσο απόδρασης για ξεχνιόμαστε αλλά ένα ουσιαστικό μέσο κοινωνικής διάδρασης κι αποτελεσματικής παρέμβασης.
Απόψε στην ΕΡΤ1 παίζεται από τις ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΜΕ ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ το ντοκιμαντέρ «Η Δεύτερη Ευκαιρία» όπου ένας νεαρός φυλακισμένος από τη Λιθουανία παλεύει να μάθει ελληνικά μέσα σε 3 χρόνια στο σχολείο των φυλακών για να περάσει στο Πολυτεχνείο. Συμπτωματικά, την ίδια ώρα στην ΕΡΤ2 επαναλαμβάνεται η τηλεοπτική σειρά του Black Out ps Red out, που έκανα στα τέλη της δεκαετίας του ’90 για ένα ερωτικό τρίγωνο που παίζει το παιχνίδι των επικίνδυνων σχέσεων με φόντο τις αναίτιες εικονικές αερομαχίες ελληνικών και τουρκικών αεροσκαφών πάνω από το Αιγαίο. Ίσως να είναι ένα τυχαίο -αλλά μάλλον θεόσταλτο- σημάδι για να κατανοήσουμε καλύτερα πως τα πράγματα έχουν αλλάξει ανεπιστρεπτί παρόλο που διαδραματίζονται στο ίδιο φόντο και κυρίως να αποφασίσουμε πως πια δεν υπάρχει άλλη επιλογή εκτός από την κίνηση προς τα εμπρός με τον χαρακτήρα του επείγοντος.